38) स्पर्धा परीक्षेच्या (UPSC, MPSC) A to Z तयारीसाठी लेखमाला...

प्रश्नांची दिशानिश्चिती...(लेख क्र . ३८)

मुख्य परीक्षेतील प्रश्न हे नुसतेच गुंतागुंतीचे नसतात, तर त्यांना विशिष्ट दिशा दिलेली असते. ती दिशा ओळखून त्या दिशेने उत्तर यावे लागते. ही दिशा प्रश्नाच्या शेपटीत दडलेली असते. एकाच विधानावर शेपूट वेगवेगळ्या प्रकारे असू शकते. उदा. चर्चा करा व विवेचन करा. या दोन्ही गोष्टी एकच वाटल्या तरी त्या तशा नाहीत. दोन्हीचा अर्थ वेगळा आहे आणि त्यामुळे उत्तराचे प्रसरण वेगवेगळे झाले पाहिजे. प्रश्नातून माहिती विचारली आहे की, विश्लेषण हेही जाणून घेतले पाहिजे.


वर्णन करा (Describe) - प्रश्नातील विधान मान्य करून ते उलगडत नेणे इतकेच अपेक्षित असते.

स्पष्ट करा (Explain) - येथे संकल्पनात्मक विवेचनाची जास्त अपेक्षा आहे. तथ्यांचा वापर कमी असायला हवा.

विश्लेषण करा (Analyse) - प्रश्नाला अनेक अंगांनी भिडून त्याच्या विविध पैलूंची एकमेकांशी व संदर्भाशी तुलना घडवून आणणे अपेक्षित आहे.

पाहणी करा (Assess) - एखादा निरीक्षक ज्याप्रमाणे गोदामाची पाहणी करून महत्त्वाच्या बाबी नोंदवेल जसे किती माल आहे, कोणत्या स्थितीत आहे, त्याप्रमाणे तटस्थप्रमाणे पाहणी करायची.

मूल्यमापन करा (Evaluate) - प्रत्येक कृतीमागे काही एक मूल्यव्यवस्था असते. त्या मूल्याच्या प्रस्थापनेच्या दृष्टीने कृती घडते. प्रत्यक्षात त्या मूल्यांमध्ये व कृतीमध्ये 'दरी' निर्माण होते. या दरीची खोली, लांबी, रूंदी मोजून मांडणे म्हणजे मूल्यमापन.

टीकात्मक मूल्यमापन (Critically evaluate) - मूल्यमापनाचेच हे पुढचे पाऊल आहे. ही विचार व कृती यात दरी का पडली याची कारणमीमांसा करणे यात अपेक्षित आहे.

परीक्षण करा (Examine) - एखादी व्यक्ती/घटना/चळवळ त्यांचे हेतू साध्य करण्यात यशस्वी झाली का? झाल्यास कोणत्या कारणांनी व न झाल्यास कुठल्या कारणांनी हे मांडणे अपेक्षित आहे.

वैशिष्ट्ये सांगा (Give Characteristics) - प्रश्नातील संदर्भाच्या मुख्य पैलूचा उलगडा करणे यात अपेक्षित आहे.

चर्चा करा (Discus) - प्रश्नात दिलेल्या संदर्भाच्या सकारात्मक व नकारात्मक अशा दोन्ही बाजू मांडायच्या व सोडून द्यायचे. निष्कर्ष द्यायची गरज नाही. तुलनात्मक विश्लेषणाचीही गरज नाही.

स्पष्टीकरण द्या (Elaborate) - प्रश्नातील विधानाशी सहमत होत ज्या विधानाचे मागचे व पुढचे दुवे जोडून दाखवणे.

महत्त्वाचे पैलू (Salient Features) - प्रश्नातील विधानाचे पैलू क्रमवार मांडणे.

दाखवून द्या (bring out) - प्रश्नातील विधानाचे महत्त्वपूर्ण पैलू जोरकसपणे मांडणे

प्रकाश टाका (highlight) - नावाप्रमाणे प्रश्नात दिलेल्या भागावर प्रकाश टाकून तो भाग उजळून टाका.

चित्र रेखाटा (sketch) - चित्रकार जसा मोजक्या रेषांमध्ये एखादी गोष्ट जिवंत करतो त्याप्रमाणे वाक्याच्या रेषांनी सत्य प्रतिबिंबित करणे अपेक्षित आहे.

मागोवा घ्या (trace) - एखाद्या गोष्टीचा कालक्रमाने होणारा विकास दाखवत जाणे व तो सध्याच्या वास्तवाला आणून भिडवणे.

विशेष दाखवा (significance) - विषयाचे महत्त्व तुलनात्मक पद्धतीने दाखवून देणे.

उदाहरणासह लिहा (elucidate) - म्हटल्याप्रमाणे उदाहरणे पुरावे म्हणून देऊन स्पष्टीकरण देणे.

समीक्षा करा (critise) - इथे काहींना असे वाटते की, नकारात्मक अर्थच दाखवून द्यायचा आहे. पण तसा अर्थ नाही. समीक्षा करणे म्हणजे एखाद्या गोष्टीचे रहस्य उलगडून दाखवणे, मर्मावर बोट ठेवणे.

तुलना करा (Compair) - प्रश्नात दिलेल्या दोन बाबींची मुद्देसूद तुलना करणे अपेक्षित आहे. सगळेच मुद्दे यायला हवे असे नाही, पण महत्त्वाचे मुद्दे क्रमवार यायला हवे.

व्याख्या करा (define) - एखाद्या घटनेतील गुंतागुंत सोडवून तिचे स्पष्ट व शास्त्रीय विवेचन म्हणजे व्याख्या करणे.

आढावा घ्या (account for) - जमाखर्चाचा एखादा अहवाल मांडावा त्याप्रमाणे तथ्ये व त्यांची कारणमीमांसा यांचा उलगडा अपेक्षित आहे.

तुम्हाला मान्य आहे का? (do you agree) इथे 'तुम्हाला' असे म्हटले असले, तरी ते खरोखर व्यक्तिगत तुम्हाला नसून, तुमच्यासारख्या प्रश्नाच्या सर्व बाजूंचा अभ्यास करून आलेल्याला मान्य आहे का असे अपेक्षित आहे. त्यामुळे त्या विषयावर जे प्रमाणित मत आहे ते मांडणे कधीही चांगले. या प्रश्नामध्ये प्रश्नातील विधानाच्या विरुद्ध जायची मुभा आहे.

मत मांडा (comment) - या प्रकारचे प्रश्न आता परीक्षेत वाढले आहेत. यातून आयोग कुंपणावर बसू न देता बाजू घेणे भाग पाडतो. अशावेळी बाजू घ्यायची व ती लढवायची. अगदी प्रश्नातील विधानाच्या विरुद्ध जावे लागले तरी बेहत्तर. आयोग लढाऊ वृत्तीला गुण देतो त्यामुळे आपण मांडलेली बाजू बरोबर की, चूक याचे टेंशन घ्यायची गरज नाही. अशा प्रशनांमध्ये बहुतेक वेळा अशी कोणतीही निर्णायक बरोबर बाजू नसतेच.

आपण एवढी क्रियापदे पाहिली. पण, हल्ली परीक्षेत कधीकधी काहीच दिशा देत नाहीत. नुसतेच विधान असते. ते कोणाचे, कोणत्या संदर्भात व त्याचे काय करायचे याबद्दल काहीच दिलेले नसते. अशावेळी खरी कसोटी लागते. स्वतःच वरीलपैकी कोणती दिशा त्या विधानाला देणे योग्य ठरेल हे ठरवून त्याप्रमाणे उत्तर लिहावे लागते. प्रश्नातील विधान सर्वमान्य असेल, तर स्पष्ट करा, विवेचन करा अशा प्रकारे दिशा देता येईल. पण, प्रश्नातील विधान खोडसाळ वाटले तर मत मांडा, टीकात्मक समीक्षा या पद्धतीने त्या विधानांची चिरफाड करायला काही हरकत नाही.

हे सर्व सरावाने जमते. एकंदरीत ही सर्व चर्चा म्हणजे काठावर बसून पोहण्याची चर्चा करण्यासारखे आहे. पाण्यात पडल्याशिवाय जसे पोहणे शिकता येत नाही, तसे नुसती चर्चा करून हे सर्व बारकावे आत्मसात होणार नाहीत. त्यासाठी लिहूनच बघितले पाहिजे.

 

- भूषण देशमुख

(लेखक मुंबईच्या राज्य प्रशासकीय व्यवसाय मार्गदर्शन संस्थेमध्ये प्राध्यापक आहेत.)

सौजन्य …………. महाराष्ट्र टाईम्स Maharashtra Times

                        ............पुढच्या भागातः- सीसॅटचे विश्लेषण