25) स्पर्धा परीक्षेच्या (UPSC, MPSC) A to Z तयारीसाठी लेखमाला...

विषयांची मिनी परेड...(लेख क्र . २५)

 

 

वैकल्पिक विषय निवडताना कोणकोणते विकल्प येतात व कोणत्या संकल्पांनी त्यांच्यावर मात करता येईल, याचा आढावा घेतला. आता आपण या विषयांची एक मिनी परेड करू या.

अटेन्शन

उमेदवारांना आयोग विषय निवडीचे वैविध्यपूर्ण पर्याय उपलब्ध करून देतो. जो विषय लहानपणापासून आवडता होता, पण खोलात जाऊन शिकायची संधी मिळाली नव्हती, ती संधी यूपीएससीची परीक्षा मिळवून देते. आपण काही लोकप्रिय वैकल्पिक विषयांचा थोडक्यात आढावा घेऊ. जर नुकताच लागलेला यूपीएससी परीक्षेचा अंतिम निकाल बघितला तर पुढील चित्र दिसेल.

देशात पहिल्या शंभरात आलेल्या उमेदवारांपैकी १२ जणांचा विषय समाजशास्त्र व भूगोल होता. ११ जणांचा विषय लोकप्रशासन, ८ जणांचे साहित्य विषय, ७ जणांचा राज्यशास्त्र व मानववंशशास्त्र, ५ जणांचा कायदा व अर्थशास्त्र तर ४ जणांचा गणित आणि इलेक्ट्रिक अभियांत्रिकी होता. दोघांचा भौतिकशास्त्र, इतिहास व वाणिज्य, एकाचा मेडिकल सायन्स तर एकाचा मानसशास्त्र हा विषय होता.

समाजशास्त्र

या वर्षी देशात चौथ्या आलेल्या वंदना राव या विद्यार्थिनीचा विषय म्हणजे समाजशास्त्र. भारताइतकी धर्म, वर्ण, जाती यांची गुंतागुंत जगात कुठेच नाही. त्यामुळे हा विषय शिकायला खूप मजा येते व त्याची मांडणी करणे तर त्याहून जास्त मजेशीर असू शकते. नेहमीप्रमाणे पेपर पहिला हा विविध उपपत्तिनी (theory) भरलेला आहे. तर पेपर दोनमध्ये उपयोजित (applied) समाजशास्त्र आहे. ते दोन्ही एकमेकांना पूरक ठरतात. एकातून सैद्धांतिक संरचना कळते व दुसऱ्यातून प्रत्यक्ष समाजाची इमारत कशी आहे, याचे आकलन होते. हा विषयच असा आहे की यात अंतिम निष्कर्ष निघालेले नाहीत. त्यामुळे प्रश्न हे खुल्या स्वरूपाचे (open ended) असतात

समाजशास्त्र या विषयाचा अभ्यासक्रम तसा मर्यादित आहे व कोणताही पदवीधर तो घेऊ शकतो. यामुळे अनेकांचा हा डार्क हॉर्स ठरला आहे. सामान्य अध्यायनातही 'भारतीय समाजाचा अभ्यास' नावाचा धडा असल्याने समाजशास्त्र हा वैकल्पिक विषय सामान्य अध्ययनाला पूरक ठरतो. पण याचा अर्थ सगळ्यांनाच हा विषय सोपा जाईल, असे अजिबात नाही. स्वत:चे चिंतन हवे व वरवर सोप्या वाटणाऱ्या या विषयाचा सखोल अभ्यास करण्याची तयारी हवी.

भूगोल

भारतात पहिल्या आलेल्या इरा सिंघलचा वैकल्पिक विषय भूगोल होता. महाराष्ट्रातून तिसऱ्या आलेल्या अभिजित शेवाळे याचाही हाच विषय होता. भूगोल हा विषय विज्ञान आणि मानव्यविद्या यांच्या सीमेवर मोडतो किंवा आपण असे म्हणुया की, हा कलाशाखेतील वैज्ञानिक विषय किंवा विज्ञान शाखेतील मानव्य विषय आहे. एकाच वेळी प्राकृतिक भूगोल, हवामानशास्त्र, सागरशास्त्र, लोकसंख्येचा अभ्यास असे सैध्दांतिक धडे आहेत, तर त्याचवेळी संस्कृती, वसाहती, राष्ट्रीय भूगोल असे मानवी घटक आहेत. हा विषय सामान्य अध्ययनातही महत्त्वाचे स्थान राखून आहे. किंबहुना आता पूर्व व मुख्य परीक्षेत पर्यावरण हा घटक अभ्यासक्रमात जोडला आहे व त्याचे महत्व उत्तरोत्तर वाढत चालले आहे. त्याचा अभ्यास करण्यासाठी भूगोल पूरक ठरतो.

भारत या खंडीय देशात भौगोलिक वैविध्य चकित करणारे आहे. एकीकडे वाळवंट तर दुसरीकडे हिमाच्छादित प्रदेश तेव्हा समाजशास्त्राप्रमाणे भूगोल विषय खूप काही शिकवून जातो. या विषयातला बराचसा भाग हा संकल्पनात्मक आहे. आकृत्या, नकाशे, आलेख यांचे महत्व खूप आहे. त्यामुळे ज्यांना अशा प्रकारचा अभ्यास आवडतो, त्यांना भूगोल सोयीचा ठरतो. ज्यांची शैक्षणिक पार्श्वभूमी विज्ञान विषयाची आहे, त्याचा भूगोल या विषयाकडे नैसर्गिक कल दिसून आला आहे. हा विषय कमीत कमी संदिग्धता ठेवतो, हे त्या मागचे एक प्रमुख कारण असावे. विषयाकडे दुसऱ्या बाजूने पाहिले तर मोठा अभ्यासक्रम काहींना आटपत नाही. कधीकधी संकल्पना स्पष्ट होत नाही व खूप अभ्यास करूनही आऊटपुट काहीच नाही, अशी ही स्थिती येते.

लोकप्रशासन

यावर्षी २५वी रँक असणाऱ्या उमेदवाराचा लोकप्रशासन हा विषय होता. जीन ऑस्टीन यांनी म्हटल्याप्रमाणे 'भारतातील लोकप्रशासन (Indian Administrative) ही फक्त कामकाजाची संरचना नसून विकासाचे वाहन आहे. भारतासारख्या विकसनशील देशामध्ये प्रशासन फक्त सुविधा पुरवणार (facilitator) नसून बदलांचे प्रतिनिधी (change agent) असतात. भारतीय प्रशासनाची स्टीलफ्रेम माथ्यापासून पायथ्यापर्यंत कशी आहे यांचा अभ्यास या विषयात मोडतो, सिद्धांत व उपाययोजना या दोन्ही अंगानी. सामान्य अध्ययनातील बराचसा अभ्यासक्रम आता प्रशासनातील धोरणे, ग्रामीण विकास, कायदा व सुव्यवस्था यांनी व्यापलेला आहे. त्यामुळे लोकप्रशासन सामान्य अध्ययनाला चांगलाच पूरक आहे. विषयाची उत्तरे जर चालू घडामोडीला जोडून घेतली तर परीक्षकाला प्रभावित करता येते. त्यामुळे रोजचे वर्तमानपत्र, योजना, कुरुक्षेत्र, आयआयपीएचे जर्नल, वेतन आयोगाच्या शिफारसी यांचे विषयांच्या दृष्टीने वाचन केले तर चांगले.

विषयाचे कोणते घटक अडचणीचे ठरू शकतात, हे बघितले तर अभ्यासक्रम छोटा वाटला तरी अभ्यासक्रमातील कोणत्याही छोट्या घटकावर मोठे प्रश्न तयार करून टाकण्याची चाल आयोग खेळतो. त्यामुळे लँडमाइन्स पेरल्या असाव्यात तसे अचानक प्रश्न समोर येतात. प्रशासकीय दृ‌ष्टिकोनातून उत्तरे लिहावी लागतात. पण हा प्रशासकीय दृ‌ष्टिकोन म्हणजे काय व तो कसा आणायचा हे अनेकांना उमगत नाही.

 

- भूषण देशमुख

(लेखक मुंबईच्या राज्य प्रशासकीय व्यवसाय मार्गदर्शन संस्थेमध्ये प्राध्यापक आहेत.)

सौजन्य …………. महाराष्ट्र टाईम्स Maharashtra Times

                        ............पुढच्या भागातः- विषयांचे ओळखपत्र